Nэuromancer

Ostrakizam

25.04.2008.

Ostrakizam je institucija atinske demokratije koja predviđa progonstvo iz polisa jednog od njegovih građana, smatranog remetiocem zajednice, na period od 10 godina, pri čemu on ne gubi stečenu imovinu niti status.

Generalno, objašnjenje ili razumevanje političkog uređenja starih Grka, pa samim tim i gore imenovane institucije kao njegovog sastavnog dela, počiva na prirodi polisa, grada-države: „Polis nije bio samo oblik političke organizacije, već cjelokupni zajednički život naroda, politički, kulturni, moralni, ekonomski...“ (Kito 1976:87) Stanovnike polisa povezivala je zajednička odgovornost o pitanjima njihovog suživota, što ce se odraziti, između ostalog, i kroz ostrakizam. Uvođenje ove novine u društveno-političkoj djelatnosti pripisuje se Klistenu, nastavljaču Solonovih demokratskih reformi. Mjere preduzete od strane ovog državnika usmjerene su neposrednoj potrebi jačanja integracije polisa. Sam termin „ostrakizam“ potiče od grčke reči „ostraka“ (όστρακον, mnozina: ostrakon), što predstavlja komade pečene gline koje su korištene u samoj proceduri glasanja. Naime, papirus, kao visokokvalitetna podloga za pisanje, uvožen je iz Egipta, te je bio veoma skup, pa je u ove svrhe upotrebljavana pomenuta alternativa.

Svake godine, u šestom od deset radnih mjeseci u godini, (što bi, po gregorijanskom kalendaru, odgovaralo januaru ili februaru) pred atinsku skupštinu, ekleziju, iznošeno je pitanje da li je potebno sprovođenje ostrakizma. Ukoliko ono nije potvđeno većinom, tu bi bio kraj procedure, do naredne godine u isto doba. No, ukoliko jeste, ono je zakazivano za tačno utvrđen datum, obično dva mjeseca od donošenja odluke o sprovođenju. Ta dvomjesečna pauza u postupku od iznimnog je značaja. Ne samo da je time bilo sprečeno da neko bude izabran u afektu besa, već je otvarana mogućnost donošenja što ispravnije i osnovanije odluke kroz duži period rasprave, tj. suprostavljanja i usaglašavanja. Ostrakizam bi postajao tema ne samo javnih besjeda, već i neformalnh svakodnevnih razgovora među stanovništvom. Na taj način, u iščekivanju dana konačne odluke, prosečni građani osjetili bi mogućnost uticaja nad dostojanstvenicima polisa. Posmatrano iz suprotnog ugla, uticajni građani dobijali bi povod da se zabrinu po pitanju stava njihovih političkih neprijatelja, ili šireg javnog mnjenja prema njima.

Sam postupak glasanja izvodio se na taj način sto bi svaki građanin na komadu gline ispisao ime potencijalnog prognanika, koji zatim ubaci u za to predviđenu urnu.

Nakon što magistrati prebroje glasove, javno se objavljuju rezultati. Osobi sa najvećim brojem glasova, pod uslovom da taj broj iznosi 6000 ili više, bilo bi naređeno da u roku od 10 dana napusti polis. U slučaju njegovog povratka pre 10 godina, kazna je bila smrt. Ipak, bilo je slučajeva da prognani građanin bude pozvan nazad u polis i pre isteka punog odsustva, kao što je postupano sa Ksantipom, Perilkovim ocem i Aristidom „Pravednim“.

Prema istoričaru Plutarhu, a u skladu sa njegovim antidemokratskim stavom, nepoštovanje utvrđenog perioda od 10 godina znak je nedoslednosti same institucije. Kao argument u korist ostrakizma ističe se da je ono prvenstveno preventivna a ne kaznena mjera, te puno izvršenje, zavisno od slučaja, i nije neophodno.

Kako je ostrakizam sprovođen od stane velikog broja ljudi u periodu dužem od pola veka, jasno je da nije mogao postojati njegov strogo utvrđen i jedinstven povod.

Klisten jeste postavio temelje ovoj praksi, no prošlo je gotovo 20 godina do njegove dosledne primjene: 487. god.p.n.e. Hiparh je isteran iz Atine, a u narednih 60-ak godina sledilo ga je više od 12 pojedinaca. Manje ili više pouzdano, ostrakizmom su protjerani sledeći uticajni Grci: 487 -Hiparh,rođak Pizistratov 486- Megaklo, sin Hipokratov 485 -Kaliksen, rođak Klistenov 484 -Ksantip, Periklov otac 482 -Aristid „Pravedni“ 471-Temistoklo, sin Neoklov 461 - Kimon, sin Militijadov 460 - Alkibijad, ded čuvenog vojskovođe Alkibijada 457-Menon,sin Meneklidov 442- Tukidid (bez ikakve povezanosti sa istoimenim istoričarem) 440- Damon, sin Damonidov 416- Hiperbol, sin Antifanov

Prvi nalet ostrakizma povezan je sa tiranijom Pizistrata i njegovog sina Hipije. Demokratski poredak koristio je novu instituciju i u cilju suprostavljanja politici pojedinaca koji su oslonac pronalaziii kod Persijanaca. Iako prvobitno kreiran za zaštitu poretka, često su privilegovani pojedinci koristili svoj uticaj kako bi sprečili ugrožavanje vlastitih pozicija. „Ništa ne spriječava monarhe da se u ovome slažu sa svojim državama, ukoliko ga primjenjuju onda kad je očuvanje njegove sopstvene vlasti korisno po državu.“ (Aristotel 1976:83)

Nasuprot tome, lične pobude i motivi neuticajnih građana obično nisu bili od velikog značaja. Postoji jedna anegdota koja govori upravo o tome: Prilikom ostrakizma sprovedenog 482. god.p.n.e. kojim je iz zajednice izopšten Alkibijad „Pravedni“, desilo se da je jedan nepismeni gradjanin prišao samom Alkibijadu, ne prepoznajući ga, sa molbom da napiše njegovo ime na glinenoj pločici. Kad je Alkibijad pitao za razlog, čuo je odgovor: „Dosadilo mi je više sto ga svi zovu Pravedni....“

No, možda je najizrazitije nastojanje ostrakizma bilo neutalisati političke sukobe, bilo među političarima kao pojedincima, bilo među strankama. Tukidid, istaknuti političar prognan 443. god.p.n.e. bio je na čelu aristokratske opozicije atinskom imperijalizmu, posebno Periklovom poduhvatu izgradnje Akropolja. Njegovim udaljavanjem, Atinjani su prosledili jasnu poruku o glavnim smernicama politike polisa. Iako karakteristicna institucija demokratije, ostrakizam nije primjenjivan u celom periodu atinske demokratije (506-322 god.p.n.e) već samo u V veku. Poslednjim ostrakizmom, koji datira iz perioda oko 415. godine p.n.e. protjeran je Hiperbol. Ovo je opisano čak u tri „Uporedne biografije“ istoričara Plutarha, gdje je Hiperbol prikazan u svom nastojanju da likvidira jednog od svojih protivnika, Nikiju ili Alkibijada. Desilo se, pak, da su njih dvojica, stavljajući po strani medjusobno neprijateljstvo, udruženim uticajima usmjerili ostrakizam protiv Hiperbola. Prema Plutarhu, to je uticalo da se stanovništvo distancira od ostrakizma, da bi ga konačno uskoro potpuno napustilo....

Vremenom više nije opasnost po zajednicu poticala toliko od pojedinaca, već od nekolicine, odnosno, sukob demokratije i tiranije transformiše se u sukob demokratije i oligarhije, pri čemu se ostrakizam pokazuje kao neefektan, čak beskorisan. Nema znakova njegove upotrebe nakon Peloponeskog rata, okončanog 404. god. p.n.e.

Činjenica je da ostrakizam jeste postojao tokom celog IV veka, ali skupstina je smatrala njegovo sprovodjenje nepotrebnim. Svojevremeno, ostrakizam se znatno razlikovao od atinskog pravosudja, i nipošto ne ulazi u okvir istog. Za razliku od bilo kog sudskog postupka, ostrakizam je bilo moguce sprovesti isključivo jednom u godini, i odnosio se samo na jednu osobu. Druga u nizu razlika izmedju ostrakizma i sudskog postupka jeste što ostarkizam ne zahteva inicijativu pojedinca, ono je bilo periodična, redovna aktivnost skupštine. Nasuprot tome, sudski postupak to svakako zahteva, i to inicijativu posebnog gradjanina-prosekutora. Tu se opet podvlači razlika u odgovornosti, i to kolektivnoj nasuprot individualnoj. Iako 10 godina odsustva iz polisa moze biti itekako težak period za jednog Atinjanina, ipak je ono relativno blaga mjera u odnosu na moguće sudske presude, kao sto su smrtna presuda, oduzimanje imovine, trajno progonstvo ili gubitak političkih prava. Pored toga, pojedinci protjerani osrakizmom, cesto su, s obzirom na sopstveno bogatstvo i ugled, lako pronalazili utočiste širom grčkog sveta.... Ostali gradovi u kojima su uspostavljene slične institucije, ugledavši se na atinski model, jesu Megara, Milet, Arg i Sirakusa. U Sirakusi, na primjer, umjesto glinenih pločica korišteno je lišće masline, no detalji procedure nisu poznati. Podaci o ostrakizmu kojima se danas raspolaže, uglavnom su sačuvani kao bilješke leksikografa. Nema detaljnijih pristupa koji bi poticali od samih učesnika. Većina članaka analitickog karaktera djelo su Plutarha, koji je pisao 5 vekova posle. Nacrt atinske demokratije uveliko je formiran na osnovu zapisanih besjeda uticajnih savremenika.

Iako je u njegovo doba ostrakizam vec bio iščezao, Aristotel vjerodostojno svjedoci o ovoj instituciji, posvetivši joj u cjelini VIII glavu III knjige svoje „Politike“. Napominjući da se u polisu povremeno istakne pojedinac koji je „kao bog među ljudima“, dalje kaze: (...) demokratske države uvode ostrakizam, i izgleda da te države najviše od svih idu za jednakošću, pa stoga na one, za koje im se čini da su se isuviše uzdigli, bilo pomoću mnogobrojnih prijatelja ili pomoću neke druge političke sile (...) udaljuju ih iz države na određeno vreme. (Aristotel 1976:82) U svoj osvrt unosi i snažnu metaforu: (...) niti će slikar dopustiti da njegovo stvorenje ima jednu nogu nesrazmerno veću od ostalih delova tela, pa makar bila i mnogo ljepša, niti će brodograditelj dopustiti da krma ili neki drugi dio lađe bude nesrazmerno veći od drugih. Isto tako ni horovođa neće dopustiti da s horom pjeva neko ko ima snažniji i ljepši glas od svih u horu. (Aristotel 1976:83) Naposletku, daje i svoj sud: “Jasno je to i da nije potpuno pravedan“ (Aristotel 1976:84)

Posmatrano danas, i sami možemo posvjedočiti da ostrakizam nije bio neupitno pozitivna tekovina, budući da je neretko gušio i odlagao društvene sukobe, umjesto da ih razreši.

Korištena literatura: 1. Aristotel, Politika, BIGZ, Beograd, 1976 2. Kito,H.D.F., Grci, Matica srpska, 1963 3. Vanderpool, Eugene, Ostracism at Athens, 1979 4. www.livius.org 5. en.wikipedia.org

NAPOMENA: Pojedini odlomci prevođeni su sa engleskog jezika, te su moguće greške u terminologiji, kao i u grčkim imenima

* * *

Zanimljivo, da li je još neko došao na ideju da u Srbiji...